[PDF] Latijn-onderwijs te Geel en Mol

View - Download Latijn-onderwijs te Geel en Mol

Previous PDF

Next PDF

KU Leuven

Faculteit Letteren

Blijde Inkomststraat 21 bus 3301

3000 LEUVEN, BELGIË

Latijn-onderwijs te

Geel en Mol

Schoolschriften na de Theresiaanse

hervormingen (1777-1785)

Sander Verwerft

Masterproef aangeboden binnen de opleiding

master in de Geschiedenis van de Oudheid

Promotor prof. dr. Toon Van Houdt

Co-promotor prof. dr. Mark Depauw

Academiejaar 2012-2013

444.754 tekens

2

Samenvatting

In deze meesterproef hebben wij getracht aan de hand van de schoolschriftjes van Carolus De Goës uit

Brussel een beeld te krijgen van het curriculum op de Latijnse scholen van Geel en Mol waar hij achtereenvolgens leerling was. Concreet belichten we de periode vlak na de Theresiaanse schoolhervormingen, tussen 1777 en 1785. In een eerste deel worden zowel de Latijnse school van Geel als de Theresiaanse hervormingen

uitgebreid gekaderd. Na deze uitgebreide contextualisering, wordt in een tweede deel per klas de

inhoud van de schriften getoetst aan het nieuwe leerplan uit 1777, het zogenaamde Plan provisionnel. Hierbij gingen we na in hoeverre de hervormingen invloed hebben gehad op de lespraktijk en hoe deze

zich verhield ten opzichte van het verleden, met als voornaamste vergelijkingspunt de Ratio

studiorum, het leerplan van het jezuïetenonderricht. Naast het achterhalen van de invloed van de hervorming hebben we ook getracht aan de hand van

beknopte analyses van het Latijn in de schoolschriften te peilen naar het niveau ervan. Eén van de

voornaamste motivaties voor de vernieuwingen was immers de wijd verspreide mening dat het Latijn in de colleges aan het einde van de 18de eeuw in verval was geraakt. Om deze vragen zo genuanceerd mogelijk te beantwoorden hebben we naast de schoolschriften, ook

gebruik gemaakt van officiële regeringsdocumenten zoals brieven en inspectieverslagen, officiële

schooldocumenten zoals de programmaboekjes van de publieke oefeningen en het leerplan en occasioneel ook het deel van de bibliotheek van de Latijnse school dat bewaard is gebleven.

Tot nu toe bleef de studie van het 18de-eeuwse onderwijs doorgaans beperkt tot de omgekeerde

oefening: aan de hand van normatieve en descriptieve (regerings)bronnen poogde men de aard van de

hervorming en het 'nieuwe curriculum' te beschrijven. Tot voor kort was er geen degelijke studie over

de Theresiaanse hervormingen voorhanden, tot Dirk Leyder deze lacune invulde met een uitvoerige synthese van het voorradige materiaal (Leyder, 2010). Daarnaast staat de studie van schoolschriften nog in zijn kinderschoenen. Tamelijk recent

verschenen de eerste uitvoerige studies van enkele schoolschriften. Het opzet bleef veelal beperkt tot

het beschrijven van één schoolschrift (Margolin e.a., 1991; van Westrienen, 2007) of tot enkele series

bewaarde overhoringen (Compère, 1992). Met onze studie probeerden we een bredere - en dus

noodzakelijk minder diepgravende - kijk te krijgen op het schoolcurriculum aan het einde van de 18de eeuw.

Tekens: 444.754

3

Inhoudstafel

Een woord vooraf 6-8

0 Bibliografie 9-16

0.1 Archiefbronnen 9-10

0.2 Oude tekstedities 10-11

0.3 Boeken voor 1800 11-12

0.4 Secundaire literatuur 12-16

DEEL I: CONTEXTUALISERING

1 Inleiding 18-35

1.2 De Theresiaanse hervormingen 21-25

1.3 Het Leerplan 26-35

2.1 Inleiding 36

2.2 De officiële documenten 37-43

A) Correspondentie 37-41

B) Inspectieverslagen 41-43

2.3 De officiële schooldocumenten 43-49

A) Exercitationes litterariae 43-48

B) Het schoolreglement 48-49

3 De schoolschriften van Carolus De Goës 50-55

3.1 Het fonds 50

3.2 De hoofdfiguren 50-55

A) Carolus De Goës 50-52

B) Albertus Marinus Weterings 52

C) Petrus smits 53

D) Johannes Verherstraeten 53

E) Johannes Baptista Cats 53-54

F) Jacobus Budts 54-55

DEEL II: SCHOOLSCHRIFTEN

4 Figuren 57-73

4.1 Fondament boek sive Phrases (C) 57-58

4

4.2 Principium Secundae Scholae (D) 58-71

A) Themaoefeningen met geschiedkundige inslag 59-61

B) Themaoefeningen met morele inslag 61-64

C) Dialogen 64-66

D) Evaluatie 66-69

E) Sporen van andere vakken 69

F) Varia 69-71

4.3 Schrift J 72

4.4 Besluit 72-73

5 Grammatica en Syntaxis 74-103

5.1 Themata van de Compositien (E) 74-79

A) Grammatica 74-77

B) Syntaxis 77-78

C) Evaluatie 78-79

5.2 Omnia themata Grammatices et medium thematum syntaxeos (F) 80-98

A) Colloquia 81

B) Cornelius Nepos 81-82

C) Aesopus 82-85

D) Versus Syntaxiani 85-87

E) Caesar 87-88

F) Plinius Minor 88

G) De Historia Romana 88-90

H) Cicero 90-91

I) Erasmus 92

J) Evaluatie 92-96

K) Varia 97-98

5.3 Prosecutiones omnium item rerum, quae in magno meo libro annorum duorum poni

non potuerunt (G) 98-99

5.4 Quaestiones (N) 99-102

5.5 Besluit 102-103

6 Poësis 104-112

A) Versleer 104-105

B) Thema 105-106

6.2 Andere vakken 106-111

6.3 Besluit 112

7 Retorica 113-143

7.1 Auteurs 113

7.2 Theorie 114-118

5

7.3 Oefeningen 118-136

A) Quaestiones - Solutiones 119-120

B) Commutationes 120-130

C) De elocutionibus 130-136

7.4 Verzen 136-140

7.6 Besluit 143

8 Besluit 144-148

DEEL III: APPENDICES

APPENDIX I i-xxviii

APPENDIX II xxix-xxxi

APPENDIX III xxxii-xxxiv

6 Mais, à la verité, je n'y entens sinon cela, que la plus grande difficulté et importante de l'humaine science semble estre en cet endroit où il se traite de la nourriture et institution des enfans. Tout ainsi qu'en l'agriculture les façons qui vont avant le planter sont certaines et aysées, et le planter mesme; mais depuis que ce qui est planté vient à prendre vie, à l'eslever il y a une grande varieté de façons et difficulté: pareillement aux hommes, il y a peu d'industrie à les planter; mais, depuis qu'ils sont naiz, on se charge d'un soing divers, plein d'enbesoignement et de crainte, à les dresser et nourrir.

Montaigne, Essais, I, 25

Een woord vooraf

Vanaf de achttiende eeuw tot nu is het onderwijs voortdurend onderwerp van debat geweest. Steeds

meer mensen kwamen er op één of andere manier mee in aanraking en hebben er bijgevolg hun

mening over klaar. Vandaag ligt het onderwijs onverminderd op de discussietafels of cafétogen en wordt het woord onderwijshervorming met de regelmaat van de klok in de mond genomen. Toch kan men hier niet al te lichtvaardig over gaan. De Theresiaanse hervormingen die wij zullen behandelen, worden beschouwd als het schoolvoorbeeld van een mislukte hervorming: in hun optimisme hebben de hervormers de flexibiliteit van het schoolapparaat overschat en ondanks hun grenzeloze ijver en enthousiasme - want daar ontbreekt het nooit aan - doen de welbedoelde plannen eerder denken aan hervormingswoede dan aan weldoordachte aanpassingen. Het waren te veel

vernieuwingen op te korte tijd en er werd te weinig gecommuniceerd. Daarnaast strandde de

hervorming op de gebrekkige financiering: al snel bleek de regering niet bereid om de nodige fondsen uit te trekken voor een alomvattende herstructurering van het onderwijs. Ondertussen zijn we een heel aantal hervormingen verder en heeft men hopelijk geleerd uit de fouten van het verleden. En zeker, het onderwijs is bijna onherkenbaar veranderd. De 18de-eeuwse

doelstellingen zijn niet meer de onze en qua pedagogie hebben we grote sprongen voorwaarts

gemaakt. Het enige wat heden ten dage nog doet denken aan het 18de-eeuwse onderwijs zijn de ietwat

vreemde vakken Latijn en Grieks aan de top van de zogeheten 'waterval'. Het is dan ook niet toevallig

dat juist deze vakken vaak verwoede twistpunten zijn bij onderwijsdiscussies. Het ontbreekt geenszins

aan opiniemakers die bereid zijn de klassieke opvoeding te verguizen en - wat erger is - ze

langzaamaan te besmeuren bij het grote publiek. 'Wat is het nut er van?' is het fatale nekschot

waarmee men de enthousiaste verdedigers van de 'dode talen' pleegt te vloeren. Een antwoord op deze notoir lastige vraag vinden we wellicht in het verleden. Wat heeft pedagogen bezield om leerlingen

enkel en alleen Latijn te leren? Tegenwoordig zou men mensen met dergelijke ideeën bestempelen als

zieke geesten. Bij de Theresiaanse hervormingen stond het Latijn echter niet ter discussie. De hervormers zijn

eensluidend positief over het klassieke Latijn-onderwijs van de jezuïeten en loven de klassieke

auteurs. Het is natuurlijk zo dat vloeiend Latijn spreken en verstaan nog steeds onontbeerlijk waren

om hogere studies (universiteit of seminarie) aan te vatten. In dat opzicht konden de hervormers niet

anders dan een sterke nadruk op Latijn te behouden. Daarnaast voerde men vakken als aardrijkskunde, wiskunde en geschiedenis in om wat afwisseling te brengen - verandering van spijs doet immers eten. 7 Toch is er meer aan de hand. Het doel van het onderwijs was compleet verschillend. Tegenwoordig heeft de technocratische samenleving liever technisch bekwame afgestudeerden dan kritisch reflecterende intellectuelen - het ideaal van de homo universalis is reeds lang verdwenen. Hoe meer

samenwerking tussen het bedrijfsleven en het onderwijs, hoe beter. 'Waarom de fakkel van het

verleden doorgeven? De toekomst is wat telt!' lijkt wel het credo van de 21ste eeuw te zijn geworden.

Toch zijn er talrijke gezaghebbenden die zich verstouten het Latijn te verdedigen of zich erop te

beroemen. Herman Van Rompaey en Bart De Wever van eigen bodem, maar ook Europese tenoren als Boris Johnson gaan graag prat op hun klassieke vorming. Maar wat is dan juist haar kracht? De

oudheid is niet slechts een grabbeldoos voor citaten, namen, begrippen of referentiepunten in het

verleden. Iedere tijd gebruikt de oudheid op een andere manier. De Europese moderniteit is zowel de erfenis van de oudheid als de vrucht van reflectie over de oudheid. De oudheid is onze bevoorrechte

andere: de vragen die men zich twee millennia geleden stelde, zijn de vragen die ons nog steeds bezig

houden; hun antwoorden zijn echter vaak volkomen verschillend. Deze antwoorden werden gedurende lange tijd aan het gezicht onttrokken door de kerk die God als vraag én antwoord gaf op al die problemen. Toch deden deze vragen in de Renaissance een kritische ingesteldheid geboren worden die aanvankelijk hand in hand ging met het christelijke denken, maar die allengs uitmondde bij de grote filosofen van de 17de en 18de eeuw. Het waren de klassieken die hen de andere invalshoek gaven om de oude denksjablonen te overstijgen. De oudheid is als het ware

een maatschappijportret dat we naast onze spiegel moeten hangen: wie alleen in de spiegel blijft

staren, zal als een Narcissus onontkoombaar ten onder gaan.

En is het niet precies de taak van het onderwijs om nieuwe confrontaties te creëren, om onze eigen

conventies en dogma's in vraag te stellen? Is het niet juist dat kritische denken dat ons prikkelt om

onszelf te verbeteren? De oudheid moet gezien worden als een vriend die ons wijst op onze eigenheid en ons, in al zijn vreemdheid, onszelf leert kennen. Het zijn met andere woorden niet de klassieke talen als doel op zich, maar de oudheid die in alle tijden opnieuw als instrument voor cultuur- en zelfreflectie gebruikt kan en moet worden. Voordat men gaat bouwen aan de toekomst - de taak bij

uitstek van het onderwijs, daar is criticus en verdediger het over eens - is het steeds nuttig om eens

even achterom te kijken: reculer pour mieux sauter. Ten slotte willen we er hier nog op wijzen hoe hard het onderwijs in de 20ste eeuw is veranderd. De colleges kwamen geleidelijk steeds meer onder controle van de staat en de teugels van de leraars werden steeds strakker aangetrokken. Tot laat in de 20ste eeuw werd het onderwijs echter nog op vele plaatsen verzorgd door priesters die vaak hardnekkig bleven vasthouden aan hun autonomie of in ieder geval sceptisch stonden tegen welke inmenging ook van de regering (op het college van Geel - de

uitloper van de Latijnse school van Geel - trok de laatste priester pas in 1998 de deur definitief achter

zich dicht). Deze priesters waren vaak intellectuelen die van vele markten thuis waren en die 'hun' colleges grotendeels naar eigen goeddunken bestuurden. Op pedagogisch vlak bracht de 20ste eeuw een frisse wind naar het onderwijs. De komst van de kopieermachine en later de brede verspreiding van de computer en het internet hebben komaf gemaakt

met de eindeloze dictaten. Ook de opgestoken handen, 'vijf bladzijden, jongeheer', of de strafstudies

8 waar men vroeger nogal kwistig mee omsprong, lijken veelal verdwenen te zijn - om nog maar te zwijgen over de lijfstraffen waar men zich klaarblijkelijk na 1777 nog bleef aan vastklampen. Alvorens te beginnen wil ik hier nog een woord van dank uitbrengen. Ten eerste denk ik hierbij aan mijn promotor, prof. dr. Toon Van Houdt die mijn tekst van talrijke suggesties en bemerkingen heeft voorzien. Ik dank hem voor het vertrouwen dat hij mij heeft gegeven door mij in de meest absolute

vrijheid mijn onderwerp te laten kiezen en te laten werken. Daarnaast gaat mijn dank uit naar mijn co-

promotor prof. dr. Mark Depauw die tijdens de afwezigheid van mijn promotor mijn werk naar best

vermogen heeft opgevolgd en met frisse ideeën heeft verrijkt. Bijzondere dank ben ik verschuldigd aan

Paul Jans die mij met de behandelde schriftjes in contact heeft gebracht, mijn studie met veel

belangstelling en enthousiasme heeft gesteund en me heeft geholpen met het bijeenzoeken van het biografische materiaal van de leerkrachten van de Latijnse school van Geel. Naar goede 18de-eeuwse gewoonte - parentes sunt honorandi - betuig ik de grootste dank aan mijn ouders die mij de nodige

vrije tijd, financiële hulp en liefde gaven om deze studie tot een goed einde te brengen. Tot slot

verdienen ook mijn broers en vrienden een speciale vermelding die voor de nodige ontspanning en plezier zorgden tijdens het maken van dit werk.

Sander Verwerft,

mei 2013 9

0 Bibliografie

0. 1 Archiefbronnen

BRUSSEL - ALGEMEEN RIJKSARCHIEF (RAB)

Algemene regeringsraad (AR)

J. LEFEVRE en P. LEFEVRE, Inventaire des archives du conseil du Gouvernement Général (Brugge, 1925)

N° 2376 Publieke oefeningen

Koninklijke Commissie der Studiën (KCS)

A. GAILLARD, Inventaire sommaire des Archives de la Commission Royale des études (Brussel, 1906)

N° 25 Plan provisionnel d'études

N° 26 Reacties van de scholen op het leerplan

N° 27A Inspectieverslagen

N° 28 Letterkundige oefeningen

N° 32A Boeken gezonden uit de jezuïetencolleges naar de Koninklijke colleges

N° 32B Inzendingen voor nieuwe handboeken

N° 40A dossier Geel

Secretarie van Staat en Oorlog (SSO)

A. GAILLARD en E. DE BRUYNE, Inventaire sommaire des archives de la secrétairerie d'état et de guerre (Brussel, 1906)

N° 2128 Huidige stand van zaken in de colleges

Fonds van familie De Goës (Goës)

E. LEJOUR, 'Inventaire des archives de la famille de Goës', in: Archives de famille. Inventaires I

(Brussel, 1990), p. 5-9

N° 1 schoolschriften

N° 2 schoolschriften

GEEL - STADSARCHIEF (SAG)

Latijnse school

M. H. KOYEN en P. JANS, 'Inventaris van het archief van de Latijnse school en het Sint- Aloysiuscollege te Geel', In: Jaarboek van de Vrijheid en het Land van Geel, 18 (1981), 53-72

N° 4 Geelse Grammatica

N° 5 Schoolreglement; 1777

N° 9 Lofdicht op Horix, primus Lovaniensis (1743) 10 N° 17-20 Publieke oefeningen 1783-1785 (gedrukt) en 1789 (geschreven) N° 21-25 Antwoorden op een toets; resp. van Crabeels, Sjonghers, Mertens, Van Dijck,

Laeremans

N° 26 Afbeelding van O.L.V. als prijs gegeven aan Henricus Norbertus Vinck, student van de Poësis; 1791 N° 28 2 verschillende bidprentjes van Jacobus Budts, 1754-1838

Oud gemeentearchief (OGA)

N° 1682 Aanwerving Cats, 12 oktober 1779; Budts, 10 oktober 1781 en Smits, 23 oktober 1781

Burgerlijke stand Franse periode

N° 56 Overlijdensakte Johannes Cats

Begrafenisregister St-Amandsparochie

26 maart 1754 Petrus Vennekens

24 mei 1785 Albertus Marinus Weterings

LEUVEN - UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK (tabularium) (LUB)

H.-Drievuldigheidscollege

ms. 305 (olim CaaCDTrinitas2) Schoolschrift Retorica H.-Drievuldigheidscollege

0.2 Oude tekstedities

- C. JULIUS CAESAR, Commentarii de Bello Gallico. In usum scholarum Belgicae (Bruxellis, 1778)
- CORNELIUS NEPOS, De Vitis Excellentium Imperatorum. In usum scholarum Belgicae (Bruxellis, 1778) - CORNELIUS NEPOS, Vies des grands capitaines de l'antiquité de Cornelius Nepos. Traduction nouvelle, avec des notes par M. l'abbé Paul (Paris, 1781) - Q. CURTIUS RUFUS, Historia Alexandri Magni. Adiecta sunt supplementa Freinshemii. Editio stereotypa ex nova tabularum impressione emendatissima (Lipsiae, 1829) - Q. CURTIUS RUFUS, De rebus gestis Alexandri Magni, cum commentariis Raderi, Salmasii, Bongarsii, Gronovii, Popmae, Loccenii, et Freinshemii (Lugduni Batavorum, 1696) - Selectae Ciceronis et Plinius Epistolae. In usum Scholarum Belgicae (Bruxellis, 1778) 11 - ARRIANUS NICOMEDENSIS, Expeditionis Alexandri libri septem et historia indica Graec. et Lat. cum annotationibus et indice Graeco locupletissimo Georgii Raphelii accedunt eclogae Photii ad Arrianum pertinentes cum lectionibus variantibus Dav. Hoeschelii, summaria librorum distincta et emendata, index rerum accuratissimus, nec non tabula geographica expeditionis Alexandri (Amstelaedami, 1757)

0.3 Boeken voor 1800

- Aenleydinge tot de Latynsche tael tot meerder gemack van de eerst beginnende Jonckheyt in de Latynsche Scholen der Vryheyt Geel (Loven, s.d.) - S. A MATRE DEI, Firmamentum symbolicum, in quo deiparae elogia, quibus, velut firmamentum stellis, est exornata, symbolice depinguntur ... (Lublini, 1652) - J.B. BOSSUET, Discours sur l'histoire universelle. Depuis le commencement du monde jusqu'a l'empire de Charlemagne, vol. 1 (Paris, 1763) - S. CASTELLIO, Dialogi IIII. De Praedestinatione, De Electione, De Libero Arbitrario, De Fide (Aresdorfii, 1578) - J. CATS, Ouderdom, buyten leven en hof gedachten (Amsterdam, 1710) - J. CLUVERUS, Historiarum totius mundi epitome, a prima rerum Origine olim usque ad annum Christi MDCXXX, e sexcentis amplius auctoribus sacris profanisque, ad marginem adscriptis, deducta, et historia unaquaeque ex sui saeculi scriptoribus, ubi haberi potuerunt, fideliter asserta (Lugduni Batavorum, 1637) - D. V. COORNHERT, Tsamen-spreucken vande Predestinatie ende Schickinge Godes, Verkiesinge, Vreye-wille, 't Geloove (Haerlem, 1613) - P. L. DANES, Generalis temporum notio brevissime exhibens vicissitudinem rerum Humanarum ab orbe condito usque ad aetatem nostram annum MDCCXXXVI (Lovanii, 1736) - D. ERASMUS, Colloquia familiaria, nunc emendatiora. Cum omnium notis (Basileae, 1707) - D. ERASMUS, Adagiorum chiliades quatuor cum dimidia ex postrema autoris recognitione. In hac aeditione, prioribus tribus indicibus subiunctus est quartus novus, quo cuncta loca autorum in hoc opere sparsim citata, et ab ipso Erasmo vel explicata, vel restituta, lectori ob oculos quam clarissime sunt posita (Basileae, 1551) 12

- C. LE ROI, Principes généraux tirés des élémens de la langue Grecque, ou précis de la

Grammaire simple, accompagné du Recueil complet ou nouveau choix des Fables d'Esope en

trois parties, avec des remarques à chaque Fable où les mots sont expliqués suivant la même

méthode que dans les élémens. A l'usage des collèges des Pays-Bas (Bruxelles, 1779) - J. PEREZ, Hortulus Carminum selectorum, sive de arte sermocinandi in omni consortio docte

et lepide, de qualibet materia, carminibus Heroïcis et distichis, cum magna sententiarum

varietate adagiorum, et epigrammatum. In gratiam studiosorum et carminum amantium (Bruxellis, 1683) - H.K. POOT, Mengeldichten, 3 dl. (Rotterdam, 1716-1722) - I. SCALIGER, Opus de emendatione temporum: hac postrema editione, ex auctoris ipsius manuscripto, emendatius, magnaque accessione auctius. Addita veterum Graecorum fragmenta selecta, quibus loci aliquot obscurissimi chronologiae sacrae, et bibliorum illustrantur: cum notis eiusdem Scaligeri (Genevae, 1629) - S. VEREPAEUS, Rudimenta, sive Latinae Grammaticae liber I (Gandavi, 1770) - S. VEREPAEUS, Syntaxis, perspicuis exemplis, lectissimisque scriptorum sententiis illustrata (Leodii, 1788) - S. VEREPAEUS, Latinae Grammatices Etymologia ad faciliorem quam prius redacta methodum (Antverpiae, s.d.) - S. VEREPAEUS, Latinae Grammatices Prosodia. Qua versificandi ratio, congruenti ordine, breviter et perspicue traditur. (Bruxellis, 1763) - C. WOLFIUS, Elementa matheseos universae. Tomus Quartus (Genevae, 1738)

0.4 Secundaire literatuur

- E. AERTS en M. BAELDE e.a. (eds.), De centrale overheidsinstellingen van de Habsburgse

Nederlanden (1492-1795), dl. 2 (Brussel, 1994)

- P. BONENFANT, La suppression de la Compagnie de Jésus dans les Pays-Bas Autrichiens (1773) (Brussel, 1925) - F. CHANTERIE, De Koninklijke Colleges voor Humaniora-onderwijs voor Jongens in de Oostenrijkse Nederlanden 1773-1794 (Leuven, onuitgegeven licentiaatverhandeling, 1971) 13 - E. S. CHRISTIANSON, Ecclesiastes through the Centuries, Blackwell Bible Commentaries (Oxford, 2007) - J. COOLS, Geschiedenis van het College te Herentals (Herentals, 1984) - M.-M. COMPERE en D. PRALON-JULIA, Performances scolaires de collégiens sous l'Ancien

Régime. Etude de six séries d'exercices latins rédigés au collège Louis-le-grand vers 1720

(Paris, 1992) - C. COPPENS, De prijs is het bewijs. Vier eeuwen prijsboeken (Leuven, 1991)

- F. DE DAINVILLE, L'éducation des jésuites (XVIe - XVIIIe siècles). Textes réunis et présentés

par Marie-Madeleine Compère (Paris, 1978) - J. DE LE COURT (ed.), Recueil des Ordonnances des Pays-Bas Autrichiens, 3de reeks, 1700-

1794, dl. XI (Brussel, 1905), p. 201-213

- L. DUERLOO en P. JANSSENS, Wapenboek van de Belgische adel van de 15de tot de 20ste eeuw (Brussel, 1992-1994)

- E. FLAMMARION. 'Les cahiers d'élèves des Jésuites en France au XVIIIe siècle: projet de

groupe de travail'. In: Histoire de l'Education, 74 (1997), 234-242 - D. GROOTAERS (ed.), Histoire de l'enseignement en Belgique (Bruxelles, 1998) - H. GROTIUS, Ordinum Hollandiae ac Westfrisiae pietas (1613). Critical edition with English - E. HUBERT, 'Les réformes de Marie-Thérèse dans l'enseignement moyen aux Pays-Bas' In: Revue de l'Instruction Publique (supérieure et moyenne) en Belgique, 26 (1883), 185-202 en

217-231

- J. IJSEWIJN, 'Humanism in the Low Countries', In: A. RABIL, Renaissance humanism. Foundations, forms, and legacy. Vol. 2: Humanism beyond Italy (Philadelphia, 1988), p. 156- 215
- P. JANS, 'Achttiende-eeuwse leerlingenlijsten van de Geelse Latijnse school', in: Jaarboek van de Vrijheid en het Land van Geel, 29 (1992), 5-129 - P. JANS, 'De Latijnse scholen in de Kempen bij de overgang van het Oud naar het Nieuw

Regime', In: Brabants Heem, 41 (1989), 70-86

- P. JANS, 'De Latijnse scholen in de Zuiderkempen tijdens het Hollands Bewind', in: Jaarboek van de Vrijheid en het Land van Geel, 17 (1980), 112 14 - P. JANS en F. EMMERECHTS e.a. (red.), Sint-Aloysius Geel. Zes eeuwen collegegeschiedenis (Geel, 1992) - P.D. KUYL, Gheel vermaerd door den eerdienst der Heilige Dimphna (Geel, 1997) - H. LAUSBERG, Handbuch der literarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der

Literaturwissenschaft (München, 1960)

- D. LEYDER, '"De onderwysinge der jonckheydt, geschikt om te vervullen de Ampten der Kercke ende van den Staet". Aanzet tot een interne geschiedenis van het college in de Zuidelijke Nederlanden (1585-1789)', in: M. DEPAEPE, F. SIMON en A. VAN GORP (eds.), Paradoxen van de pedagogisering. Handboek pedagogische historiografie (Leuven-Voorburg,

2005), p. 109-142

- D. LEYDER, La fabrication d'honnêtes hommes. Of hoe Maria-Theresia voorbeeldige burgers wilde boetseren in de colleges van de Oostenrijkse Nederlanden (1777-1789) (Webpublicatie) - D. LEYDER, Pour le bien des lettres et de la chose publique. Maria-Theresia, Jozef II en de humaniora in hun Nederlandse provincies (Brussel, 2010) - J. MARGOLIN, J. PANDERGRASS en M. VAN DER POEL, Images et lieux de mémoire d'un

étudiant du XVIe siècle. Etude, transcription et commentaire d'un cahier de latin d'un

étudiant néerlandais (Paris, 1991)

- F. MIRGUET, Collection de cours manuscrits de l'université de Louvain. Catalogue analytique. Introduction par Françoise Hiraux (Louvain-la-Neuve, 2003) - P. C. MOLHUYSEN en P.J. BLOK (eds.), Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, 10 vols. (Leiden, 1937) - M.A. NAUWELAERTS, Simon Verepaeus (1522-1598). Paedagoog der contra-reformatie (Tilburg, 1950) - M.A. NAUWELAERTS, 'Les écoles d'humanités du XVIe siècle, précurseurs de nos humanités anciennes', in: Les Etudes Classiques, 40 (1972), 328-341 - J. W. O'MALLEY S.J., 'From the 1599 Ratio Studiorum to the Present: A Humanistic Tradition?' in: V. J. DUMINUCO S.J (ed.), The Jesuit Ratio Studiorum. 400th anniversary perspectives (New York, 2000), p. 129-144 - C. PAVUR S.J., The Ratio Studiorum. The official plan for Jesuit Education. Translated and annotated (Saint Louis, 2005) 15 - E. PUT en M. D'HOKER (red.), Latijnse scholen in de Zuidelijke Nederlanden (16de - 18de eeuw). Repertorium en archiefgids. Vlaanderen en Brussel, Algemeen rijksarchief en rijksarchief in de provinciën. Studia, 116 (2007) - E. PUT, 'De hervorming van het Leuvense H. Drievuldigheidscollege in 1755', in: Onderwijs en Opvoeding in de 18de eeuw (Nijmegen, 1983), p. 85-92

- Ratio studiorum. Plan raisonné et institution des études dans la Compagnie de Jésus.

Présentée par A. Demoustier et D. Julia; traduite par L. Albrieux et D. Pralon-Julia; annotée

et commentée par M.-M. Compère (Paris, 1997) - J. ROEGIERS, De Leuvense theologen en de verlichting. Onderwijs, wetenschap, polemiek en politiek van 1730-1797 (Leuven, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 1979) - A. SCHILLINGS, Matricule de l'Université de Louvain, dl. 10 (Brussel, 1903-1980) - R. SCHWICKERATH, 'Ratio Studiorum.', in: The Catholic Encyclopedia, vol. 12 (New York,

1911), via: http://www.newadvent.org/cathen/12654a.htm (20 sept. 2012)

- S. SIMONS, L. LUYTEN en M. DE BONT , 'Vierhonderd jaar bewoning rondom het marktplein van Geel', in: Jaarboek van de Vrijheid en het Land van Geel, 42, (2007), 1-216 - L. STRENGHOLT, 'Tekenen van de Nadere Reformatie in de poëzie van Revius, Cats en Huygens', in: Documentatieblad Nadere Reformatie, 11 (1987), 109-125 - T. TODOROV, 'What is literature for?', in: New Literary History, 38 (2007), 13-32 - A. UYTTEBROUCK, 'L'enseignement secondaire à Bruxelles à la fin de l'ancien régime', in:

Etudes sur le XVIII siècle, 4 (1977), 63-86

- J. VAN BRABANT, 'Tucht en wet in de oude Latijnse school van Geel', In: Miscellanea

Gessleriana, 1948, p. 215-224

- K. VAN DEN BERGH, 'Een Geels palmares uit de 18de eeuw', in Jaarboek van de Vrijheid en het Land van Geel, dl. 1 (1962), 123-154; dl. 2 (1963), 117-164; dl. 3 (1964), 7-100 - E. VANDEPUT, 'Het florisantste college van Vlaenderen en Brabant': Het H.- Drievuldigheidscollege te Leuven, 1657-1798 (Leuven, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, 1990)
- M. VAN HAMME, 'Contribution à la réforme de l'enseignement secondaire sous le régime autrichien', Revue Belge de Philologie et d'Histoire, 24 (1945), 109-137 16 - A. H. VAN DER LAAN, Anatomie van een taal. Rudolphus Agricola en Antonius Liber aan de wieg van het humanistisch Latijn in de Lage Landen (1469-1485) (Groningen, onuitgegeven doctoraatsverhandeling, 1998) - A. VAN KEYMEULEN, De munten van Maria-Theresia uit de Oostenrijkse Nederlanden 1744-

1780, Europa 2 (Diest, 1973)

- G. VANPAEMEL en K. SMEYERS e.a. (eds.), Ex Cathedra. Leuvense collegedictaten van de

16de tot de 18de eeuw (Leuven, 2012)

- A. F. VAN WESTRIENEN, Het schoolschrift van Pieter Teding van Berkhout. Vergezicht op het gymnasiaal onderwijs in de zeventiende-eeuwse Nederlanden (Hilversum, 2007) - M. VAN VAECK, '"Printjes [...] tot ciraet van de dictata": reeksen van embleemgravures in de Leuvense collegedictaten', in: G. VANPAEMEL en K. SMEYERS e.a., Ex Cathedra. Leuvense collegedictaten van de 16de tot de 18de eeuw (Leuven, 2012), p. 169-186quotesdbs_dbs25.pdfusesText_31

[PDF] beges 2014 - Crédit Mutuel de Bretagne - France

[PDF] Béghin Say présente sa collection 2013 de prêt-à - France

[PDF] Begijnhof Congres Hotel****

[PDF] Beginn ab 2

[PDF] Beginn der 5 - Fenzelreisen

[PDF] Beginn der Neuzeit: Christoph Kolumbus - AOL

[PDF] Beginner Stroll - Bienvenu sur le site Country de Planète Rock`n`Roll

[PDF] Beginner1. Lesson #21. Les chips

[PDF] Beginner1. Lesson #27. Les invitations - Anciens Et Réunions

[PDF] Beginner1. Lesson #49. Au restaurant 3

[PDF] Beginner2. Lesson #17. Au bois de Boulogne - France

[PDF] Beginner2. Lesson #39. Week-end en amoureux - Anciens Et Réunions

[PDF] beginners` vinyasa

[PDF] Beginner`s Jig - Anciens Et Réunions

[PDF] Beginning a Life in Australia - English - Assurance