[PDF] HYPALLAGE JAKO PROBLEM POETYKI PRZEK?ADU NA

View - Download HYPALLAGE JAKO PROBLEM POETYKI PRZEK?ADU NA

Previous PDF

Next PDF

MAGDA POTOK

HYPALLAGE JAKO PROBLEM POETYKI

PRZEKĐADU NA PRZYKĐADZIE ROMANC

FEDERICO GARCII LORKI

Hypallage naleĪy do najbardziej oryginalnych figur warsztatu poetyckie- go Federico Garcii Lorki (1898-1936). Syntetyczna, sugestywna natura tego tropu wspomog a dąĪenie granadyjskiego poety do wykreowania wiata Romanc cygaĔskich1 opartego na przekonaniu o jednoĞci rzeczy, o mo

Īliwym wspódziaaniu cz

owie ka, m aterii i si kosmicznych. Za- kwalifikowanie hypallage w systemie retoryki jest - jak pisa Jerzy Zio- mek - "doĞ trudne i sporne", a jednoczeĞnie "wiele kopotów sprawia tumaczom" (1990: 224). PoniĪsze rozwaĪania poĞwiĊcone bĊdą analizie poetyckich mechanizmów uruchamianych przez tĊ figurĊ oraz jej losów w procesie przekadu. U podstaw przeksztacenia zwanego hypallage leĪy przeniesienie wa- ciwoĞci semantycznych z jednego skadnika wypowiedzi na drugi w syntaktyczne (nie logiczne) sąsiedztwo terminu, do którego figura pierwotnie si Ċ odnosi. Mechanizm ten wywouje poczucie zakócenia sensu, nieprzystawalno ci semantycznej. Zrozumienie figury wiąĪe siĊ z uznaniem jej za operacjĊ o charakterze metaforycznym bądĨ - jak chce wiĊkszoĞ badaczy - metonimicznym.

W polskiej literaturze

hypallage stosowano z powodzeniem od czasów renesansu do dnia dzisiejszego. Oto przykad z trenu Jana Kochanow- skiego (hypallage zaznaczamy w tekĞcie pogrubionym drukiem): 1 PodajĊ tytu w pierwszym tumaczeniu na jĊzyk polski: F. García Lorca, Romance cyga Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udost pniania serwisach bibliotecznych

MAGDA POTOK

174

Kosie mój jedyny,

JeszczeĞ mi siĊ by nie zsta, a ja twej godziny Nie czekając, znowu ciĊ w smutną ziemiĊ siejĊ 2

Tren XII, wersy 23-25

Epitet smutny, w oczywisty sposób odnoszący siĊ do zbolaego ojca, zosta przyporządkowany ziemi, w której pochowano zmarą UrszulkĊ. Zgodnie z mechanizmem hypallage, epitet skadniowo przynaleĪny pod- miotowi lirycznemu, czyli ojcu (to ojciec jest smutny), przeniesiono na wyraz ziemiĊ, logicznie z nim niezwiązany. DziĊki temu Kochanowski uzyska efekt czy teĪ sugestiĊ, jakoby cierpienie mogo siĊ udziela, i to nie innym ludziom, ale Ğwiatu nieoĪywionemu, który mocą owego reto- rycznego przyporządkowania okaza siĊ zdolny do wspóodczuwania z cierpiącym czowiekiem.

W omawianym przyk

adzie stosunkowo atwo znaleĨ moĪna teksto- we uzasadnienie figury. Tym waĞnie - atwoĞcią znajdowania motywacji dla rozpatrywanej konstrukcji w obrĊbie Ğwiata przedstawionego - uza- sadnia Aleksandra OkopieĔ-SawiĔska, autorka hasa "hypallage" w Sowniku terminów literackich, traktowanie tego zabiegu jako rodzaju metonimii (GowiĔski et al. 1988: 189). Z kolei Adam Kulawik wprowadza hypallage przy omawianiu epitetu metaforycznego, zwracając uwagĊ na ten szczególny "sposób posugiwa- nia si Ċ epitetem", polegający na "przesuniĊciu go do pozornego związku z wyrazem innym niĪ ten, który formalnie okreĞla" (Kulawik 1997: 95). Pena nazwa omawianej figury, przywoywana m.in. przez Jerzego Ziomka w Retoryce opisowej, brzmi hypallage adiectivi, a wynika stąd, Īe to przymiotnik peni najczĊĞciej funkcje atrybutywne. Nie zawsze jednak tak siĊ dzieje: równieĪ inne czĊĞci mowy mogą wywoywa to szczególne zakócenie zgody skadniowo-logicznej. Ziomek podaje przy- kad z wiersza Orfeusz w lesie BaczyĔskiego: Mija strumieĔ. Trzcina wiaa wiotka/ Las siĊ skoĔczy i zaczyna ksiĊĪyc. W zdaniu: Las siĊ skoĔ- czy, noĞnikiem hypallage jest czasownik (to nie las siĊ koĔczy, ale my koĔczymy marsz przez las) (Ziomek 1990: 224-225). Hypallage naleĪy do konstrukcji szczególnie dowartoĞciowanych przez hiszpaĔską teoriĊ literatury, która poĞwiĊca jej wiele uwagi, propo- 2 Fragment ten, m.in. ze wzglĊdu na oryginalnoĞ zastosowanej hypallage, czĊsto po- jawia siĊ w omówieniach poezji Jana z Czarnolasu. Artystyczną noĞnoĞ owej przydawki zauwaĪa zarówno Janusz Pelc w komentarzu do wydania szesnastego Trenów w Bibliotece Narodowej (xci), jak i Tadeusz Sinko w poprzednich wydaniach Biblioteki Narodowej:

zob. wyd. XI, 28.Publikacja objĊta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeĪone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.

Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udost pniania serwisach bibliotecznych Hypallage jako problem poetyki przekđadu na przykđadzie romanc... 175
nując róĪne wdziĊczne nazwy, np. contagio imaginativo 3 , co w dosow- nym tumaczeniu znaczy "zaraĪenie wyobraĨnią". Carlos Bousoño, autor Teoría de la expresión poética, ksiąĪki kanonicznej w hiszpaĔskich stu- diach nad poetyką, poĞwiĊca cay rozdzia omawianej konstrukcji i wprowadza kolejną propozycjĊ terminologiczną: desplazamiento califi- cativo ("przemieszczenie kwalifikujące") 4 . Aby zobrazowa owe "prze- mieszczenia", Bousoño wybiera poezjĊ Juana Ramona Jiméneza i Federi- co Garcii Lorki jako twórców najbardziej reprezentatywnych dla tej strate- gii artystycznej. Bousoño zauwaĪa, Īe przemieszczenie "jakoĞci" moĪe nastąpi w obrĊbie jednego przedmiotu, a takĪe od jednego z elementów przedmiotu do drugiego, jak to si

Ċ dzieje w wierszu Federico Garcii Lorki:

el débil trino amarillo/ del canario (saby trel Īóty/ kanarka) gdzie kategoria kolorystyczna zostaje przeniesiona z jednego atrybutu ptaka na drugi: z upierzenia na piew. Przyporządkowanie zmienia siĊ w obrĊbie jednej caoĞci (Bousoño 1976: 140-164).

Zjawisko "zara

Īenia wyobraĨnią" pokrewne jest zarówno metaforze, jak i metonimii, ze wzglĊdu na przyporządkowanie znaczeĔ semantycznie nieprzystawalnych. OryginalnoĞ hypallage polega na tym, Īe owo przy- porz ądkowanie nie wynika - jak w metaforze - z ukrytego podobieĔstwa ani - jak w metonimii - z przyleg oĞci, ale jest rodzajem sugestii, odkry- tej lub proponowanej przez autora. Sugestia ta jednak biegnie zgodnie z motywowaną analogią, nie zawsze atwo uchwytną. Mówiąc Īóty trel, poeta nie tylko osiąga maksymalną kondensacjĊ znaczeĔ, ale teĪ wska- zuje na nową jakoĞ wynikającą z tego przyporządkowania: Īóta barwa konotuje radoĞ, ciepo, jasnoĞ, przyjemnoĞ. ĩóty trel staje siĊ wiĊc trelem sonecznym, rozkosznym, ciepym , albo - jak zauwaĪa Bousoño - sugeruje wyobraĪenie piór. W kaĪdym razie, stosując ten rodzaj prze- 3 Tak na przykad w podrĊczniku A. Lopez-Casanova, E. Alonso, El análisis estilístico.

Poesía y novela (Valencia: Bello, 1982) 51.

4 Inną nazwą czĊsto stosowaną dla tej konstrukcji w hiszpaĔskiej teorii literatury jest

adjetivo traslaticio - pod tą nazwą figurĊ omawia np. Garcia Arance, zwracając uwagĊ, Īe

moĪe ona mie swoje Ĩródo w metaforze, metonimii bądĨ synekdosze. Zob. M. García Arance, Imagen literaria (Universidad de Valladolid, 1983). Podobnie postĊpują autorzy polskiego Zarysu poetyki: omawiają hypallage przy okazji epitetów metaforycznych, nie nadając jednak tej figurze Īadnej autonomicznej nazwy i - jak moĪna rozumie - miejsca w systemie retoryki. Zob. E. MiodoĔska-Brookes, A. Kulawik, M. Tatara, Zarys poetyki

(Warszawa: PWN, 1980 [1979]) 327-328.Publikacja objĊta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeĪone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.

Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udost pniania serwisach bibliotecznych

MAGDA POTOK

176
ksztacenia, poeta osiąga niezwyką ekonomiĊ sowną, jednoczeĞnie wy- woując w czytelniku wraĪenie zaskoczenia i nierealnoĞci. Hypallage nie jest jednak przyporządkowaniem arbitralnym. "ZaraĪe- nie" nastĊpuje w bezpoĞredniej, na ogó syntaktycznej, bliskoĞci terminu, z którym pierwotnie wiązao siĊ przenoszone okreĞlenie. Przyporządko- wanie wskazywane przez autora ma Ĩródo w jakiejĞ subiektywnie po- strzeganej lub sugerowanej analogii. Sowna realizacja "zaraĪenia" jest niczym wiĊcej jak waĞnie sugestią analogii. Wybór Romanc cygaĔskich Federico Garcii Lorki jako przedmiotu obserwacji w zakresie procesów, którym w przekadzie podlega hypalla- ge, nie jest w Īadnej mierze przypadkowy. Hypallage stanowi zabieg retoryczny stosowany przez GarciĊ LorkĊ ze szczególnym upodobaniem; wiĊcej - jest figurą, której waĞciwoĞci estetyczne i konceptualne wydają siĊ idealnym n oĞnikiem artystycznej wizji prezentowanej przez poetĊ. Romance cygaĔskie uwaĪane są w historii literatury hiszpaĔskiej za szczytowe osiągniĊcie stylistyczne Lorki. Dodatkowym argumentem niech b Ċdzie fakt, Īe doczekay siĊ one w Polsce siedmiu róĪnych tuma- czeĔ. ObfitoĞ materiau badawczego jest wiĊc absolutnie wyjątkowa na tle niezbyt intensywnych dziaaĔ translatorskich w przestrzeni hiszpaĔ- sko-polskich związków literackich.

Zanim przyjrzymy si

Ċ, jak tĊ nieatwą w interpretacji, a wiĊc i w prze- kadzie, figurĊ w poezji Federico Garcii Lorki potraktowali polscy tuma- cze, poĞwiĊcimy kilka uwag jej znaczeniu w stylistycznej wykadni twór- czo ci granadyjskiego poety. Romance cygaĔskie Federico Garcii Lorki, wydane drukiem w 1928 roku, zyskay rozgos, jeszcze zanim rozeszy siĊ wĞród czytelników.

Genialny

poeta z Grenady dokona oto literackiej transformacji wielkich mitów cygaĔskiej Andaluzji 5 . Rzeczywisty Ğwiat opisywany w tekstach romanc, cyga Ĕska Andaluzja, ukazany zosta w szczególnym związku z rzeczywistoĞcią nadprzyrodzoną - rzeczywistoĞcią tajemnych si, ko- 5

Ciekaw

ą interpretacjĊ mitycznych podstaw twórczoĞci F. Garcii Lorki proponują Al- len Josephs i Juan Caballero we wstĊpie do krytycznej edycji dramatu Bodas de sangre ["Krwawe gody"]. W nawiązaniu do waĪnej ksiąĪki George'a Steinera The Death of Tra- gedy, pokazującej, Īe we wspóczesnym Ğwiecie racjonalizmu literatura stracia zdolnoĞ generowania tragedii, badacze dowodzą, Īe F.G. Lorca, czerpiąc inspiracjĊ dla swojej twórczo Ğci z ludowej kultury Andaluzji, która jego czasach - wciąĪ opieraa siĊ wyko- rzenieniu i nie pozwalaa naoĪy sobie "jarzma logiki", zdoa stworzy utwory tragiczne w prawdziwym, antycznym sensie. Andaluzja zaoferowaa Lorce preracjonalną "kulturĊ krwi", dziĊki której zdoa wskrzesi staroĪytne fatum prawdziwej tragedii. Szerzej piszą o tym A. Josephs i J. Caballero we wstĊpie do: F. García Lorca, Bodas de sangre (Madrid:

Cátedra, 1988) 11-26.Publikacja objĊta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeĪone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.

Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udost pniania serwisach bibliotecznych Hypallage jako problem poetyki przekđadu na przykđadzie romanc... 177
smicznych planów, pozaludzkich, nieubaganych koniecznoĞci. Badacze twórczoĞci Garcii Lorki chĊtnie przywoują w tym kontekĞcie pojĊcie mitycznego fatum. Aby ukaza ingerencjĊ "kosmosu" w ludzki Ğwiat, poeta personifikuje naturĊ, oĪywia materiĊ. W tym celu siĊga po najbar- dziej wyrafinowane mechanizmy przeksztacenia znaczeĔ. WĞród nich, w trudzie scalania ziemskiej i nadprzyrodzonej rzeczywistoĞci, hypallage zajmuje miejsce wyjątkowe. Znamienne przywiązanie Garcii Lorki do kultury ludowej, szczególnie w zakresie mitycznej wykadni Ğwiata przedstawionego, nie wyklucza fascynacji osiągniĊciami poetyckiej awangardy, widocznej m.in. w spo- sobie, w jaki Lorca wykorzystuje narzĊdzia operacji retorycznych. No- watorstwo poety ujawnia siĊ "przede wszystkim w uĪyciu przymiotnika i w procesach metaforyzacji, tak samo olĞniewających, jak hermetycz- nych, o odwadze niespotykanej w poezji ludowej" - czytamy w podrĊcz- niku literatury hiszpaĔskiej (Ramoneda 1988: 445; przekad MP). Lorka naleĪy do twórców hiszpaĔskiego "pokolenia 1927", którzy, w odróĪnie- niu od awangardowych rewolucjonistów poezji w innych krajach euro- pejskich, nie próbowali odwróci siĊ plecami do narodowej tradycji lite- rackiej. NajwiĊksze osiągniĊcia artystów "pokolenia 1927" byy ĞciĞle związane z twórczoĞcią saw nych poetów przeszoĞci, poĞród których naczelne miejsce zajmowa don Luis Góngora (1561-1627), a spoĞród twórców póĨniejszych - Juan Ramon Jiménez (1881-1958), Miguel de Unamuno (1864-1936) czy Antonio Machado (1875-1939). Jednym z pierwszych publicznych wystąpieĔ przygotowanych przez grupĊ po- etycką "pokolenia 1927" bya konferencja zorganizowana w hodzie Lu- isowi Góngorze w trzechsetną rocznicĊ jego Ğmierci. García Lorca wy- dawa siĊ szczególnie zainspirowany wyobraĨnią kordobaĔskiego poety. Na wspomnianej sesji wygosi odczyt "Obraz poetycki u don Luisa de Góngora", w którym tumaczy, Īe rewolucja poetycka Góngory zasadza siĊ na niezwykej metodzie "pochwytywania i modelowania metafor", na perfekcyjnej technice ksztatowania wyobraĨni, pozwalającej zestawia ze sobą i przyobleka w ksztaty cakowicie odmienne Ğwiaty. "Nie- ĞmiertelnoĞ wiersza zaleĪy od jakoĞci i spoistoĞci obrazów" - mówi wtedy Lorca (1984: 97). Kult, jaki poeci "pokolenia 1927" Īywili dla Góngory, by kultem obrazu, raczej metaforycznego niĪ mimetycznego: figury Góngory i Garcii Lorki maj

ą w sobie wielką siĊ odkrywczą - nie

odtwarzają rzeczywistoĞci, ale ją przeksztacają, budują, na zasadach

waĞciwego im rozpoznania rzeczywistoĞci.Publikacja objĊta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeĪone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.

Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udost pniania serwisach bibliotecznych

MAGDA POTOK

178
JeĞli prawdą jest, Īe Lorca podąĪa drogą wyznaczoną przez twórczoĞ poetyck ą Luisa de Góngory, to prawdą jest takĪe, Īe dociera na tej drodze o wiele dalej ni Ī jego patron. Figury Garcii Lorki są odwaĪniejsze, zesta- wiane Ğwiaty jeszcze bardziej niezwyke, analogie, na których moĪna budowa interpretacje, o wiele trudniejsze do uchwycenia. Lorca, czyniąc uĪytek z osiągniĊ nowoczesnej poezji, przemawia z caą sią indywidu- alnej wraĪliwoĞci, burzy ad naturalnego Ğwiata i klasyczne reguy poety- zowania. JeĞli weĨmiemy dodatkowo pod uwagĊ upodobanie poety do tego, co plastyczne, zmysowe, syntetyczne i subiektywne, skonnoĞ do korzystania z hypallage stanie siĊ oczywista. Hypallage, jak powiedzieli- Ğmy, wywodzi siĊ z subiektywnego postrzegania, o charakterze przede wszystkim zmysowym, ale fundamentalną przyczyną i przesanką takiej atrybucji pozostaje synteza. H ypallage jest narzĊdziem, za pomocą którego Lorca dokonuje zbli- Īenia czy nawet unifikacji róĪnych planów semantycznych, zgodnie z wasną wizją jednorodnej rzeczywistoĞci. Technika ta, stosowana z powodzeniem w Romancach cygaĔskich, sprawia, Īe Ğwiat przedsta- wiony jawi siĊ jako Ğwiat panteistyczny, w którym czowiek i natura Īyją w porozumieniu z siami kosmosu. Ta lorkiaĔska wizja rzeczywistoĞci okre lana by a w historii literatury za pomocą najróĪniejszych, mniej lub bardziej czytelnych, kwalifikacji. Przywo ajmy tylko najwaĪniejsze z nich: Concha Zardoya mówi o "poliwalencji lub interwalencji metafo- rycznej" ("polivalencia e intervalencia metafórica"; Zardoya 1974), Mi- guel García-Posada o "oĪywianiu Ğwiata" ("animación del mundo"; Ga- rcía-Posada 1979), Gustavo Correa o "magicznym przeobraĪeniu rzeczy- wistoĞci" ("mágica transformación de la realidad"; Correa 1970). Dla nas najistotniejsze b Ċdzie przekonanie, Īe opisywany typ przeksztaceĔ se- mantycznych stanowi podstawowy wyznacznik stylu Garcii Lorki i fun- dament budowanej przez niego wizji rzeczywistoĞci. Szczegóową obserwacjĊ zjawiska w perspektywie przekadu prze- prowadzimy na podstawie fragmentów Romanc cygaĔskich, które po- zwolą jednoczeĞnie uzasadni tezy przedstawione wyĪej. Oto przykad podwójnej hypallage z dyslokacją zrealizowaną w obrĊ- bie pojedynczego obiektu (XVIII, 7-8) 6 6 Romance cytujĊ wedug wydania: F. García Lorca, Poema del Cante Jondo.

Romancero gitano

(Madrid: Cátedra, 1995). Liczba rzymska odpowiada numeracji romanc, arabska - wersów. OdwoujĊ siĊ tutaj do siedmiu róĪnych tumaczeĔ Romancera, a prze- k adom i ich autorom przyporządkowujĊ nastĊpujące oznaczenia literowe: F.G. Lorca,

Romance cyga

skie, prze. J. Ficowski (Warszawa, 1949) - A; F.G. Lorca, Poezje wybra- ne

, prze. J. Ficowski (Warszawa, 1958) - B; F.G. Lorca, Wybór wierszy, prze. W. So-Publikacja objĊta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeĪone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.

Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udost pniania serwisach bibliotecznych Hypallage jako problem poetyki przekđadu na przykđadzie romanc... 179

Aire rizado

venía / con los balidos de lana.

Powietrze kr

cone przybywao/ z beczeniem weny [przekad do- sowny] Z beczeniami wenianymi/ przybyo zmarszczone powietrze [A,B] Wiatr falujący nadciąga/ z wenistym beczeniem owiec [G] Wena, w naturalnych okolicznoĞciach pokrywająca ciao owcy, na- biera nowej zdolnoĞci fizjologicznej: wydobywa z siebie gos (beczenie we ny). Cecha caoĞci (owcy) zostaa przeniesiona na jej czĊĞ (wenĊ). WaĞnie wymianĊ cech miĊdzy poszczególnymi elementami Ğwiata - ludĨmi, zwierzĊtami, roĞlinami, planetami - lub, jak tutaj, przemieszanie waĞciwoĞci w obrĊbie jednego obiektu, Concha Zardoya nazywa odpo- wiednio poliwalencją i interwalencją. Na tym nie koniec: powietrze z pierwszego wersu jest krĊcone (lub kĊdzierzawe - aire rizado). Za po- mocą hypallage wyprowadzono cechĊ owczej weny na zewnątrz, "zara- Īając" owczoĞcią Ğwiat dokoa. WaĞnie to "zaraĪanie", czyli przypisy- wanie otoczeniu, a w szczególnoĞci zjawiskom naturalnym, atrybutów, cech i przeĪy podmiotu jest chyba najoryginalniejszym i zarazem naj- bardziej staym elementem hypallage u Garcii Lorki. Jak tĊ waĞciwoĞ oddali polscy tumacze? Weniane/weniste becze-quotesdbs_dbs45.pdfusesText_45

[PDF] moins de déchets de la région wallonne

[PDF] anacoluthe

[PDF] déchets scolaires

[PDF] analogie

[PDF] pourquoi aller vers l'inconnu magnard

[PDF] le voyage et l'aventure 5ème

[PDF] formule des ions nitrates

[PDF] un dosage par comparaison

[PDF] cah

[PDF] produit phytosanitaire

[PDF] qualité defaut infirmiere

[PDF] motivations metier infirmier

[PDF] pourquoi voulez vous etre infirmiere

[PDF] pourquoi devenir infirmiere motivation

[PDF] pourquoi j'ai choisi le metier d'infirmiere