[PDF] Het Rijksmuseum en de moderne kunst

View - Download Het Rijksmuseum en de moderne kunst

Previous PDF

Next PDF

België - Belgique

P.B.

BRUSSEL X

3 / 2964

P706236

202
november december 2019 jaargang 34

JAN VAN ADRICHEM

Een verzamelgebouw van musea

www.dewitteraaf.be redactie & administratie: DWR/TWR vzw

Postbus 1428 - 1000 Brussel 1

t.: 32(0)2 223.14.50 - email info@dewitteraaf.be vierendertigste jaargang - ISSN 0774-8523 verschijnt tweemaandelijks - 14.000 ex. afgiftekantoor Brussel X toegelaten gesloten verpakking Brussel X 3/187

Het Rijksmuseum en de moderne kunst

Wie over architectuur wil spreken, sta op

en spreek over architectuur

Bonnards naakten en het vlees van de tijd

Lotte Laserstein (1898-1993)

Scènes uit een huwelijk

De volledige blik. Over Awoiska van der

Molen en Els Martens

Ruis, stilte, zang.

van Olivier Deprez

De toevalsgenerator

27 - 48

Het Rijksmuseum en de moderne kunst

De Witte Raaf - 202 / november - december 20192

daar het eigen aankoopbeleid en werd tot zeker eind jaren dertig in het Stedelijk

Museum een factor van belang. De vereni-

ging verloor nadien echter aan invloed en is uiteindelijk in 1978 opgeheven. 2

In het Rijksmuseum werd aan de eigen-

tijdse kunst na 1895 niet veel aandacht meer besteed. Mede door de terughoudend heid van Frederik Obreen (hoofddirecteur van 1885 tot 1896) met betrekking tot het verzamelen van eigentijdse beeldende kunst - een reserve die in Europese kunstmusea tot ver na 1900 gebruikelijk was - beperk ten de musea in het Rijksmuseumgebouw zich wat dit betreft in hun activiteiten. Het profiel van het Rijksmuseum als 's lands eerste kunsttempel, nationale schatkamer en nationaal symbool - een proel dat tot op de dag van vandaag bepalend is - sloot de actuele beeldende kunst aanvankelijk ver- regaand uit. De enkele voorbeelden van

Haags en Amsterdams impressionisme uit

de jaren tachtig van de negentiende eeuw (Jacob Maris, Breitner, Gabriël) die het museum voor 1900 toch nog in bezit had, hier en daar vergezeld van enkele werken van de School van Barbizon, werden pas na de eeuwwisseling verder aangevuld. 3

Daarbij hielpen vooral de grootschalige

bruiklenen en schenkingen van het echt paar Drucker-Fraser van schilderijen van de

Haagse en Amsterdamse impressionisten.

De bijdragen van dit echtpaar werden zo

uitzonderlijk geacht dat het Rijk in 1909 en

1916 in twee bouwfasen een uitbreiding

voor het Rijksmuseum realiseerde: de

Druckeruitbouw, een groot deel van de hui

dige Philipsvleugel. Het was de bedoeling om deze collectie in samenhang met andere laatnegentiende-eeuwse schilderkunst te tonen. Maar de schenkingen van het echt paar Drucker-Fraser konden al rond 1910 niet meer als eigentijds of actueel gelden.

Vooruitstrevende, 'jongere' Nederlandse

kunstenaars als Van Gogh (in 1890 overle den) en Toorop vertegenwoordigden een artistieke positie waar het verzamelaars echtpaar nog niet aan toe was. Het

Rijksmuseum beschikte, als onderdeel van

een grote schenking van de weduwe baro nesse Van Lynden-Van Pallandt, wel over twee rond 1880 vernieuwende werken uit

Frankrijk en Engeland: Monets

(1884) en Whistlers (1876-1878).

Vooral Monets schilderij was vanwege de

nadruk op het sprankelende licht en de gevarieerde factuur zo modern dat het kleu rige palet het werk van Nederlandse impres sionisten overstraalde en er moeilijk mee te combineren viel. Het heeft daarom na de

Tweede Wereldoorlog jarenlang als bruik

leen in het Stedelijk Museum en later ook enige tijd in het Van Gogh Museum gehan gen. Tegenwoordig valt het in de laatste ruimte van het circuit van de negentiende eeuw van het Rijksmuseum te bewonderen.

Het streven verandering te brengen in de

bescheiden aanwezigheid van de moderne beeldende kunst in het Rijksmuseum kwam vanaf 1905 van Willem Steenhoff. Hij was sinds 1899 werkzaam als assistent bij het

Rijksmuseum van Schilderijen en werd in

1905 benoemd tot directeur. Steenhoff

kwam uit de Utrechtse katholieke lagere middenklasse. Hij volgde van 1882 tot

1888 een opleiding tot kunstschilder, onder

meer aan de Rijksacademie in Amsterdam.

In 1889 trouwde hij met een dochter van

David van der Kellen, directeur van het

Nederlands Museum van Geschiedenis en

Kunst en broer van Johan Philip van der

Kellen, directeur van het Rijksprenten-

kabinet. Waarschijnlijk op voorspraak van de familie Van der Kellen maakte Steenhoff zijn entree in het Rijksmuseum. Dat lag niet voor de hand. Hij was een socialist en geen representant van de hogere burgerij die de dienst in het Rijksmuseum uitmaakte.

Steenhoff had een onafhankelijke geest en

een scherp oog voor oude en moderne schil derkunst. Hij nam zelden een blad voor de mond, waardoor zijn contacten met verza melaars niet altijd soepel verliepen. Maar

Barthold van Riemsdijk, hoofddirecteur

van 1897 tot 1922, was tevreden over hem, mede omdat hij geslaagde zaalpresentaties maakte en een catalogus samenstelde van de collectie schilderijen van het museum. 4

Steenhoffs opleiding tot kunstschilder

kwam hem niet alleen in het Rijksmuseum, maar ook daarbuiten goed van pas. Hij ont wikkelde zich tot een receptief en vooruitstre vend kunstcriticus; hij schreef ook tijdens zijn directeurschap voor progressieve weekbla den en tijdschriften als (later genoemd) en . Soms was hij betrokken bij ten toonstellingen buiten het Rijksmuseum en verder onderhield hij de nodige contacten met Nederlandse beeldend kunstenaars. In de zomer van 1905, het jaar van zijn benoe ming tot directeur van het Rijksmuseum van Schilderijen, werkte hij samen met mevrouw Jo van Gogh-Bonger, weduwe van

Theo van Gogh en eigenaar van diens col

lectie, en met haar tweede man Johan

Cohen Gosschalk aan een omvangrijke,

succesvolle Van Goghtentoonstelling in het

Stedelijk Museum. Zelf schreef Steenhoff

vier recensies over deze expositie in . Die tentoonstelling omvatte meer dan 450 werken (schilderijen en teke ningen) en werd gehouden op een moment dat de kunstenaar nog geen brede erken ning in Nederland en daarbuiten had.

Mevrouw Van Gogh-Bonger deed na aoop

van de expositie twee pentekeningen van

Van Gogh aan het Rijksmuseum cadeau.

Het waren de eerste Van Goghs in het muse

um. Steenhoff had kort tevoren Van Riemsdijk proberen te overreden om na het succes van de tentoonstelling een represen tatieve selectie schilderijen van Van Gogh in bruikleen te nemen (waartoe de familie Van

Gogh in principe bereid was) en op zaal te

hangen, maar Van Riemsdijk aarzelde en daar bleef het bij. De twee door het echtpaar geschonken tekeningen waren vooral een gebaar van erkentelijkheid voor Steenhoffs steun en enthousiasme. Datzelfde jaar schonk verzamelaar Hidde Nijland nog een derde tekening van Van Gogh; het drietal werd vanaf mei 1906 in het Rijksmuseum getoond. 5

In 1906 traden de advocaat Ferdinand

Kranenburg en mevrouw Riet van Bladeren-

Hoogendijk met Van Riemsdijk en Steenhoff

in contact. Zij waren de beheerders van de omvangrijke kunstcollectie van Cornelis

Hoogendijk (1866-1911): ongeveer 600

schilderijen van vijftiende-, zestiende- en zeventiende-eeuwse, meestal Hollandse meesters en circa 400 schilderijen van

Franse en Nederlandse schilders uit het laat

ste kwart van de negentiende eeuw, waar- onder werk van Caillebotte, Gauguin,

Monet, Sisley, Steinlen en Vuillard, en ook

een groep van twaalf schilderijen en vier tekeningen van Van Gogh. Daarnaast waren er niet minder dan 34 schilderijen en een aquarel van Cézanne, die Hoogendijk had gekocht bij kunsthandelaar Ambroise

Vollard. Rond 1900 was dit de grootste

Cézanne

collectie ter wereld. De verzameling bood een kwalitatief uitzonderlijk overzicht van Cézannes ontwikkeling als kunstenaar. 6

Begin 1900 werd Cornelis Hoogendijk

getroffen door een acute psychose, waar- door hij in een psychiatrische kliniek moest worden opgenomen en zijn verzamelactivi teiten stilvielen. De familie zag na een aantal jaren in dat genezing niet meer te verwach ten viel. Ze stelde zich met de Rijks museum- directie in verbinding omdat ze rekende op een goed oordeel aangaande de kwaliteit van de oude schilderkunst in de collectie, maar waarschijnlijk ook omdat ze wist van de plannen voor de eerste Druckeruitbouw.

En als criticus en liefhebber van moderne

kunst zal Steenhoff hun vertrouwen heb ben genoten. Steenhoff en Van Riemsdijk bekeken de verzameling en maakten een kwalitatieve selectie, waarna in overleg met de beheerders een aanzienlijk deel in drie, mogelijk vier opeenvolgende veilingen werd verkocht, terwijl een ander deel - waaron- der een groot aantal moderne werken, inclusief die van Van Gogh en Cézanne - in depot kwam van het Rijksmuseum. Een selectie van de meest uitzonderlijke oude werken van de collectie Hoogendijk kwam als bruikleen op zaal in het Rijksmuseum te hangen, een ander deel in het Muiderslot.

De moderne kunst bleef voorlopig in bewa

ring bij het Rijksmuseum.

In 1909, bij de ingebruikname van het

eerste deel van de Druckeruitbouw, reser-veerde de museumdirectie de meeste zaal- ruimte voor de bruiklenen en schenkingen van het echtpaar Drucker-Fraser. De

Nederlands impressionisten hingen er

samen met werk van de schilders van

Barbizon. Steenhoff maakte van de gele

genheid gebruik om met de verzameling van mevrouw Van Gogh-Bonger en de col lectie Hoogendijk ook een ruimte op de benedenverdieping in te richten. Daar hin gen zeven schilderijen en drie tekeningen van Van Gogh en elf schilderijen van

Cézanne, aangevuld met enkele werken van

onder anderen Caillebotte, Sisley en

Vuillard. Deze werken toonden de vernieu

wende ontwikkelingen in de laatnegentien de-eeuwse Franse moderne kunst en de

Nederlandse bijdrage daaraan door Van

Gogh. Dit was kunst die afstand nam van de

weergave van de visuele realiteit in impres sionistische sfeerimpressies. Hier stond cen traal wat het betekende een beeld te maken: met welke benaderingen kon een kunste naar de visuele werkelijkheid tot een meer persoonlijke beeldende formulering omvor- men? Het Haags en Amsterdams impressio nisme in de Druckeruitbouw werd door

Steenhoffs ingreep welbeschouwd tot

'gevestigde kunst' verklaard; het werk van

Van Gogh en Cézanne (opgevoerd als

antipoden binnen het postimpressionisme) oogde veel uitdagender.

Steenhoff hoopte dat het werk van

Cézanne en Van Gogh richtinggevend voor

de actuele kunst in Nederland zou worden.

Het zaaltje met hun werk had een voor-

beeldfunctie, zo legde Steenhoff uit in zijn artikel 'De meest moderne kunst in het

Rijksmuseum' uit 1910. Steenhoff stelde

dat met de nieuwbouw iets compleet nieuws was ontstaan: 'De nieuwe aanbouw van het

Rijksmuseum, bestemd om de heugelijke

schenking Drucker een waardig onderdak te bezorgen, is geworden naast het hoofdge bouw tot een klein museum voor moderne kunst.' 7

Hij zag met dit zaaltje een persoon

lijke ambitie in vervulling gaan en hoopte, zo schreef hij, dat het werk dat er hing de behaaglijke rust binnen het eigentijdse

Nederlandse kunstleven zou verstoren en

meer zin voor avontuur onder kunstenaars en publiek zou oproepen. Hij kreeg zijn zin.

Verschillende Nederlandse kunstenaars

(bijvoorbeeld Mondriaan) ondergingen de invloed van Cézanne, wiens schilderijen niet alleen in de Druckeruitbouw hingen, maar - mede op Steenhoffs initiatief - eind

1911 ook in de erezaal van het Stedelijk

Museum. Niet minder dan 28 van Cézannes

schilderijen werden toen in tijdelijk bruik leen gegeven aan de Moderne Kunstkring, een progressieve kunstenaarsvereniging die in 1910 was opgericht door Conrad Kickert met in het bestuur Jan Toorop, Piet

Mondriaan en Jan Sluijters.

8

De duurzaamheid van Steenhoffs 'klein

museum' was echter niet groot. De repre sentatie van de 'meest moderne kunst' bestond geheel uit particuliere bruiklenen, wat een wankele basis bleek. In februari

1911 overleed Cornelis Hoogendijk en zijn

zwager en zus besloten het overgebleven deel van de collectie te gaan veilen. Het

Rijksmuseum moest nog geen anderhalf

jaar na installatie het zaaltje met het voor- Plattegrond zaalinrichting eerste verdieping Rijksmuseum, 1885

Willem Steenhoff in de Van Goghzaal in het

Rijksmuseum, 1918; op de achtergrond Van Goghs

'De aardappeleters'

De Witte Raaf - 202 / november - december 20193

uitstrevende postimpressionisme ontman telen en een deel van de werken teruggeven.

Het museum retourneerde ook de stukken

die het in depot had en veel van de oudere kunst die op zaal hing. Het was Hoogendijks wens geweest het museum met een ruim hartige schenking te bedelen. In overleg met beide collectiebeheerders mocht de museumdirectie daarom een keuze van 53 overwegend oude kunstwerken maken, die aan het museum werden geschonken. De directie probeerde nog wel schilderijen van

Van Gogh en Cézanne aan deze schenking

toe te voegen, maar dat wilde de familie niet. Wel nam men uiteindelijk nog ver- schillende werken van negentiende-eeuwse kunstenaars als Daumier, Monticelli en

Rops in de schenking op. Gerichte aankopen

door de staat werden, zoals toen gebruike lijk, niet overwogen. Bij de veiling van het overgrote deel van de collectie bij veiling- huis Frederik Müller in Amsterdam in mei

1912 werden onder meer de werken van

Van Gogh en twee schilderijen en de aquarel

van Cézanne verkocht. De groep werken van Cézanne - nu nog 32 in totaal - viel echter niet uiteen. De schilderijen keerden terug naar het Rijksmuseum omdat er inmiddels een conict was ontstaan over de condities van eventuele verkoop, waaruit een rechtszaak volgde die zich voortsleepte tot 1918 en die uiteindelijk in het voordeel van de erven Hoogendijk werd beslist. Van

1912 tot 1916 en ook later nog hingen

daarom nog regelmatig selecties van werk van Cézanne uit Hoogendijks collectie in

één zaal van de Druckeruitbouw.

Steenhoffs museum voor moderne kunst

was na 1912, hoewel ontdaan van een aan tal belangrijke stukken, nog lang niet ont manteld. Naast de Cézannes uit de collectie

Hoogendijk bleef het bruikleen van de fami

lie Van Gogh behouden. Bovendien breidde het aantal bruiklenen van modern werk zich gaandeweg uit. In 1912 kreeg het

Rijksmuseum van Conrad Kickert Braques

kubistische schilderij uit

1908 en een prekubistische tekening

van Picasso in bruikleen, die de secre taris van de Moderne Kunstkring het jaar daarvoor uit de eerste tentoonstelling van de vereniging had gekocht. Dit bruikleen bracht Apollinaire er in 1913 toe te schrij ven dat men in het museum in Amsterdam (hij bedoelde het Rijksmuseum, maar zei dat niet expliciet) Braque en Picasso samen met Rembrandt toonde, terwijl men - zo meende Apollinaire - in de Franse hoofd stad de jonge generatie kunstenaars ver- waarloosde. 9

Mede om Steenhoffs doelstel-

lingen te steunen, gaf Kickert in 1913 nog een werk van Le Fauconnier in bruikleen en die schilder zelf schonk het museum in

1915 een door hem getekend portret van

Albert Verwey. Door deze en andere giften

en bruiklenen kreeg het kubisme naar internationale maatstaven uitzonderlijk vroeg een plaats in het Rijksmuseum.

In 1916 opende de tweede Drucker-

uitbouw, waardoor meer zaalruimte beschikbaar kwam voor de presentatie van de groeiende bruikleencollectie van eigen tijdse kunst. In 1916 en 1917 wist Steenhoff van mevrouw Van Gogh-Bonger en de kunstpedagoog en adviseur H.P. Bremmer belangrijke bruiklenen te verkrijgen.

Bremmer bood dertien werken aan: onder

meer vier schilderijen van Van Gogh, een

Toorop, een Van Rijsselberghe, een Gestel en

een Mondriaan. Dat laatste werk, uit 1913, nu in hetquotesdbs_dbs26.pdfusesText_32

[PDF] Bekijk het plan

[PDF] Bekleidung der Deutschen Jugendfeuerwehr

[PDF] beknopte cv hugo vanermen - Sint-Juliaan-der

[PDF] Beko - Electro + - Anciens Et Réunions

[PDF] BEKO GNEV 320 X Fridge Freezer Operating Instructions User

[PDF] GESTION DES TEMPS Formation pour le personnel. Ressources Humaines Octobre 2013 Ressources Humaines 1

[PDF] RECRUTEMENT ACCUEIL, GESTION DES INSCRIPTIONS ET GESTION FINANCIERE

[PDF] Présentation JAIDA Partenaire de la Micro Finance au Maroc

[PDF] Ensemble vers de saines habitudes de vie!

[PDF] Expliquer l'annualisation du temps de travail aux agents

[PDF] SCORE CIL/DPO. Manuel utilisateur PRESENTATION DE LA SOLUTION

[PDF] DOSSIER DE PARTENARIAT/SPONSORING SAISON 2015-2016 CLUB DE BASKET-BALL SAINT PAUL LA COLLE

[PDF] Vu le décret n 2000-815 du 25 août 2000 relatif à l'aménagement et à la réduction du temps de travail dans la fonction publique de l'etat ;

[PDF] Mieux gérer son temps ou savoir travailler efficacement

[PDF] La politique de l enfance et de la jeunesse